بی گمان زیادروی و كوتاهی كه از آن به افراط و تفریط یاد می كنند از نظر بیشتری مردم امری ناپسند و زشت است. از این رو همواره به دیگران سفارش می شود كه از زیاد روی و كوتاهی كردن در هر كاری پرهیز شود. به نظر می رسد كه این سفارش حكم عقلانی باشد. از این رو در ادبیات فارسی از آن به اعتدال یاد می شود كه بر گرفته از عدل است.
به نظر ایشان كسی كه به عدالت است به دو سوی افراط و تفریط گرایش ندارد؛ زیرا عدل به معنای قرار دادن هر چیزی در جای خود است ، چنان كه به كارگیری هر چیزی برای كار خاص خود می تواند به مفهوم عدل نزدیك باشد. كسی كه رویه اعتدال نداشته باشد رفتاری صالح نداشته و گرایش به فساد دارد؛ از این رو پس از هر كار غیر معتدلی سخن از فساد در كار می شود و خواسته عمومی اصلاح كار و به اعتدال رساندن آن است. از این رو می توان یك نوع رابطه منطقی میان اعتدال و اصلاح یافت. به این معنا كه هر كار معتدلی صالح و درست است و هر كاری غیر معتدلی فاسد می باشد و نیازمند آن است كه اصلاح شود. اصلاحات به معنای بازسازی كاری است كه به جهت فقدان اعتدال به فساد گراییده است.
در قرآن برای بیان مفهوم اعتدال از واژه قصد استفاده شده است. البته واژگانی چون وسط و سواء و حنیف نیز به این معنا به كار رفته است؛ ولی بیشترین كاربرد در مفهوم و اصطلاح پیش گفته را می توان در واژه قصد و اقتصاد یافت. از این روست كه در روایات اسلامی به پیروی از قرآن از واژه قصد برای بیان اصطلاح اعتدال استفاده شده است.( نك نهج البلاغه خطبه های ۹۴ و ۱۰۳ و ۱۹۵ و ۲۲۲ و نیز نامه های ۲۱ و ۳۱ و حكمت ۱۴۰)
در آموزه های قرآن اقتصاد و اعتدال در هر امری پسنده شمرده شده و بسیاری از آموزه های دستوری قرآن برای ایجاد اعتدال در قوای انسانی و مهار و كنترل و هدایت آن به سوی اعتدال وارد شده است. در ارزش و اعتبار اعتدال و میانه روی همین بس كه راه راست در قرآن به عنوان راه میانه از آن یاد شده است و در سوره قصص آیه ۲۲ از زبان حضرت موسی (ع) این آرزو بیان می شود كه راه میانه راه درست هدایتی است و از این رو می فرماید: قال عسی ربی ان یهدینی سواء السبیل ؛ حضرت موسی گفت شاید پروردگارم مرا به راه میانه و اعتدال راهنمایی و هدایت كند.
حتی حضرت ابراهیم دین خویش را دین اعتدال و میانه بر می شمارد و از آن به حنیف یاد می كند تا بفهماند كه میانه روی تا چه اندازه اصالت داشته و مهم می باشد. خداوند در بیان ویژگی های دین ابراهیمی كه از اصالت خاصی برخوردار می باشد می فرماید: ما كان ابراهیم یهودیا و لا نصرانیا و لكن كان حنیفا مسلما و ما كان من المشركین؛ ابراهیم نه یهودی بود و نه نصرانی بلكه او بر دین معتدل اسلام بود و از مشركان نیز نبود.(آل عمران آیه ۶۷)
می دانیم كه دو شریعت كنونی یهودی و مسیحی در دو سوی افراط و تفریط قرار گرفته اند؛ یكی در اوج ظاهرگرایی است و آن دیگری در اوج باطن گرایی ؛ یكی به دنیا و قوانین بسیار پای بند است و قوانین سخت و بلكه تشدیدی بسیاری دارد و آن دیگری در بعد قوانین بسیار نرم و آرام به گونه ای كه گویی قوانین ندارد. یكی كاملا زمینی است و آن دیگری كاملا اخروی و آسمانی. از این رو بیان می شود كه دین ابراهیم دین وسط و میانه ای بوده كه از افراط و تفریط به دور بوده است .
به هر حال دین اسلام كه همان دین ابراهیمی است نیز در تعبیر قرآنی از این اعتدال بهره برده است و آموزه های آن به دور از هر گونه افراط و تفریطی است. البته در بینش قرآنی آموزه های تورات و انجیل نیز از چنین خصلت و خصیصه ای برخوردار بوده اند ؛ زیرا چنان كه گفته شد اعتدال شاید اصل عقلایی و امضا و تایید شده شریعت باشد و هر انسانی به طور طبیعی به اعتدال و میانه روی گرایش دارد مگر آن كه عوامل بیرونی موجب دگرگون در گرایش درونی وی شده و وی را از اعتدال بیرون برد. بنابراین آموزه های كتب آسمانی كه بر پایه فطرت سالم است نیز از اعتدال و میانه روی بهره مند می باشد. از این رو می توان گفت كه آموزه های توراتی و انجیلی نیز از وصف اعتدال برخوردار بوده اند ولی به جهاتی از این وضعیت بیرون رفته و دگرگونه گشته اند. خداوند در آیه ۶۶ سوره مائده با توجه به اصل فطرت و نزول كتب بر پایه آن بیان می دارد كه آموزه های آن دو كتاب آسمانی نیز به دور از افراط و تفریط بوده است و به كسانی كه به كتب بی تحریف و تصحیف عمل می كنند می توان امت مقتصد و میانه روی یاد كرد.
امت اسلام امتی میانه و معتدل است. این اعتدال و میانه روی را می توان در بینش ، نگرش و گرایش امت دید. قوانین آن بر پایه اعتدال است و اخلاق و احكام و آداب و دیگر امور زندگی بر اعتدال بنیاد نهاده شده است. از این رو خداوند از امت اسلام به امت وسط و میانه یاد می كند.(بقره آیه ۱۴۳) و آنان را بهترین امتی می داند كه در روی زمین ایجاد شده اند. امتی كه اصل اساس آن اعتدال و میانه روی در همه چیز و همه كار است و از این رو امت شاهد و نمونه و سر مشق می باشند.( آل عمران آیه ۱۱۰) با توجه به گزارش های قرآن و آموزه های دستوری قرآن می توان دریافت كه امت اسلام به معنای امت قرآنی و جامعه برتر در حوزه عقیده ورفتار امتی معتدل و میانه ای هستند. از این رو ، نه اهل تنزیه محض هستند و نه تشبیه محض . نه اهل زیادروی در امور اقتصادی و سیاسی هستند و نه اهل كوتاهی كردن در این مسایل. در رفتار و گفتار و اقتصاد و خوراك خود اعتدال و میانه روی را مراعات می كنند و در اعمال عبادی نیز راه افراط و تفریط را نمی پیمایند.
در انفاق و بخشش در راه خدا میانه روی را اصل قرار می دهند. نه چنان می دهند كه خود وابمانند و نه آن چنان مشت فرو بندند كه گرد بخل بر ایشان نشیند. نه اهل اسراف هستند و نه اهل خساست . همواره از خدا می خواهند كه ایشان را از اسراف و زیاده روی در هر كاری حفظ كند و نگه دارد.(آل عمران آیه ۱۴۷) ؛ زیرا اسراف ( كهف آیه ۲۸ ) و افراط ( مائده آیه ۳۲) را عامل تباهی و فساد و علو و طغیان می دانند.( یونس آیه ۸۳ و دخان آیه ۳۱) از این روست كه جز میانه روی ازخدا نمی خواهند. اعتدال در راه رفتن و میانه روی در سخن گفتن و پرهیز و دوری از فریاد زدن ( لقمان آیه ۱۹) گام های استوار و نرم برداشتن و مانند آن از اموری است كه بیانگر اعتدال ایشان در رفتار و گفتار است. حتی آنان در عبادت راه میانه می پیمایند و بر خود سخت نمی گیرند و خود را به رنج نمی افكنند. ( طه آیه ۱ تا ۳) امام صادق و امام باقر علیمها السلام و الصلاه در باره این آیه می فرمایند كه خداوند به جهت به رنج افتادن پیامبر (ص) در نماز گزاری از او خواسته كه چنین نكند و راه اعتدال را در عبادت در پیش گیرد.(تفسیر قمی ج ۲ ص ۵۷ و نیز المیزان ج ۱۴ ص ۱۲۵)
به هر حال در آموزه های قرآن اعتدال و میانه روی یك اصل اساسی و ارزشی است و هر گونه افراط و تفریطی در هر كاری نكوهیده و ناپسند است. این مطلب را از واژه امر كه به معنا و مفهوم هر كاری است می توان از آیه ۱۴۷ سوره آل عمران به دست آورد.
لینک همین مطلب به سایت انتخاب: http://www.tiknews.net/display/?ID=45820&page=30